Gdyby przepytać dzieci w wieku szkolnym o historię naszego wschodniego sąsiada, z pewnością będą w stanie powiedzieć co nieco o Rosji. Czy jednak wiemy coś więcej poza rozbiorami, Iwanem Groźnym, nazwiskami współczesnych polityków, czy dumnym faktem, że jedynie Polacy na chwilę zdobyli Kreml? Czasem odnosi się wrażenie, że pomimo szerokiej dostępności źródeł, nie jesteśmy w stanie wymienić nawet trzech rosyjskich miast – poza Moskwą i Petersburgiem oczywiście. „Kwestia rosyjska. Jak budowano naród i imperium”, napisana przez Plosky’ego, ma na celu przybliżenie tożsamości Rosjan oraz tego, co w przeszłości miało wpływ na jej ukształtowanie.
Federacja Rosyjska jest największym krajem świata, bywa nazywana przy tym „kolosem na glinianych nogach” i wciąż zaliczana jest do dziesięciu największych gospodarek świata. Trzeba przyznać więc, że jak na tak ogromny obszar, różnorodny pod względem krajobrazu naturalnego i zasobów, stworzenie i funkcjonowanie państwa jest nie lada wyczynem. Choć granice Rosji bywały zmienne (wystarczy przypomnieć sobie choćby, jak wyglądały granice Rusi w XI wieku albo Księstwo Moskiewskie z XIV wieku), poczucie przynależności narodowej współczesnych Rosjan wyraża choćby powszechne określenie „matka Rosja” czy dumne określanie jej mianem imperium. Co takiego na to wpłynęło?
W telegraficznym skrócie spróbujmy ująć kamienie milowe w historii kraju: kolebką państwa rosyjskiego jest Ruś Kijowska, proces tworzenia się narodu na tym obszarze był pod ogromnym wpływem Bizancjum (stąd prawosławie w Rosji) i mieszkających tam, z drugiej strony, Słowian. Nadeszłe niedługo później rozbicie dzielnicowe i okres walk między sąsiadami (Litwinami czy Tatarami), zakończyło utworzenie Księstwa Moskiewskiego. Prawdziwa potęga nastała jednak wraz z panowaniem Iwana IV Groźnego i koronacji na „cara całej Rusi”, co pomogło w zjednoczeniu ziem. Imperium Rosyjskie wzmocnił swoimi podbojami Piotr I, a Caryca Katarzyna, kontynuując jego kroki, powiększyła państwo, przyczyniając się także do rozbioru Polski. Prawdopodobnie ta część dziejów Rosji staje się też bliższa wiedzy dorosłego Polaka, wyniesionej ze szkoły – ponad sto lat później ma miejsce rewolucja bolszewicka i dojście do władzy komunistów, które trwa pomimo wojny światowej aż do ostatecznego upadku w latach 90. i pokłosiu ich panowania w kontekście postsowieckiej, najnowszej historii i współczesnych wydarzeń.
Autor książki, Serhii Ploksy to amerykański historyk, ukraińskiego pochodzenia, który zajmuje się dziejami krajów słowiańskich, cieszący się autorytetem w Stanach i Kanadzie. Na kartach książki pojawia się oczywiście wątek Ukrainy – choćby konflikt zbrojny i wojnę w Donbasie, która (jego zdaniem) położyła kres mrzonkom o zjednoczeniu obydwu narodów. Niewątpliwie cenny jest w tym kontekście chłodny obiektywizm, jaki zostaje zachowany przez Autora wobec opisywanych dziejów. Szczególnie ciekawy jest fragment dotyczący jego punktu widzenia na temat przyszłości Rosjan: z jednej strony dopatruje się on szansy budowania nowoczesnego społeczeństwa obywatelskiego (np. takiego, jak w Wielkiej Brytanii, która przecież w przeszłości była sporym imperium kolonialnym), z drugiej strony zagrożenie stanowi poczucie utracenia średniowiecznego raju zjednoczonej Rusi.
Nie jest to typowy „nudny” podręcznik historyczny – choć oczywiście dla zrozumienia realiów dzisiejszej Rosji, znajomość jej dziejów jest kluczowa. Autor przede wszystkim wskazuje, że kształtowanie się nacjonalizmu i imperium rosyjskiego to procesy powiązane, które trwają do teraz. Zdecydowanie warto zajrzeć także do sekcji bibliografii i źródeł, która jest bardzo rozbudowana oraz indeksu, który pomaga dotrzeć do konkretnych informacji czy nazwisk. Język – choć naukowo elokwentny, nie jest przesycony specjalistycznych słownictwem, co z pewnością uprzyjemnia lekturę.
Czym jest więc tytułowa „kwestia rosyjska”? Lektura książki pozostawia kilka pytań, które wydają się być właśnie tym, co najbardziej frasuje rosyjskich socjologów czy badaczy: jakie są granice państwowości, co stanowi wspólny mianownik dla rosyjskiego narodu, czy jak relacje z sąsiadami (i dawnymi republikami podległymi) kształtują poczucie przynależności współczesnych Rosjan? Choć podróż przez dzieje Rosji pomaga w znalezieniu tropów i odpowiedzi, według Plokhy’ego nie ma jednoznacznego stanowiska w tej sprawie i kluczowa wydaje się być najbliższa przyszłość.
Autor recenzji: Małgorzata Świerad
Tytuł: „Kwestia rosyjska. Jak budowano naród i imperium”
Autor: Serhii Plokhy
Tłumaczenie: Łukasz Witczak
Data premiery: 2018 r.
Wydawnictwo: Znak Horyzont
Książka przeczytana dzięki uprzejmości: księgarni Bonito.pl
Książkę można kupić tutaj