„Polski new look. Ceramika użytkowa lat 50. i 60.” to obszerne i bogato ilustrowane opracowanie autorstwa Barbary Banaś, z oferty Wydawnictwa Marginesy. Jak na temat dotyczący estetyki przystało, wydanie jest bardzo gustowne. Książkę promuje hasło: „Must have każdego miłośnika designu i kolekcjonerstwa” – chociaż według mnie nie tylko. Każdy znajdzie w tej książce coś dla siebie, a być może coś ze swojego domu, jeśli tylko dokładnie poszuka.
Termin „polski new look” pojawił się w latach 50-tych ubiegłego wieku jako polski odpowiednik nowoczesnego wzornictwa powstającego w zachodniej Europie. Zafascynowanie świeżą, powojenną rzeczywistością, kiedy sztuka mogła już odzyskać prawo głosu, zrodziło potrzebę poszukiwania nowych form we wszystkich jej dziedzinach: od architektury, przez rzeźbę, po wzornictwo przemysłowe. Szczególnie te małe formy: patery, serwisy, wazony, meble zaczęły zyskiwać popularność w kraju powoli odradzającym się po wojnie, lecz także stopniowo ograniczanym i schowanym za żelazną kurtyną. Po zaspokojeniu podstawowej potrzeby dachu nad głową, w nowych, ciasnych mieszkaniach, odnawianych domach i szarych budynkach instytucji pojawiła się kolejna: upiększenia przestrzeni do życia. Pragnienie to zauważyli i nazwali projektanci. Pragmatyczne, racjonalne podejście do tworzenia form przestało wystarczać i kolekcjonowanie rzeczy z innej epoki przestało być modne, za to pojawiła się myśl o nawiązywaniu w designie do rzeźby i malarstwa. „Piękno na co dzień i dla wszystkich” – hasło to, stworzone przez Wandę Telakowską związaną z Instytutem Wzornictwa Przemysłowego w Warszawie, wskazało kierunek działania projektantów zatrudnionych w zakładach, wytwórniach i spółdzielniach na terenie całej PRL.
Barbara Banaś stworzyła kompendium wiedzy na temat wąskiej i niezwykle ciekawej dziedziny, jaką jest ceramika użytkowa; to właśnie po jej obiektach widać tendencję tworzenia „sztuki dla sztuki”. A ponieważ boom porcelanowych, fajansowych i kamionkowych naczyń i bibelotów nastąpił w drugiej połowie XX wieku, autorka skupiła się własnie na tym okresie w polskiej historii. Ilość, jakość artystyczna oraz zainteresowanie tymi przedmiotami były fenomenem, biorąc pod uwagę panujące wówczas trudne warunki polityczno-społeczno-gospodarcze. Barbara Banaś najpierw opowiedziała o powojennych korzeniach i rozwoju ceramiki. Wskazała trzy istotne formy, niezwykle popularne w polskich domach: serwisy (np. do kawy), figurki (np. formy zwierzęce) i patery (np. zdobione talerze) oraz przedstawiła ich charakterystykę popartą przykładami, nazwiskami projektantów i ilustracjami. Miejsce w opracowaniu zajmuje opis pomieszczeń z okresu PRL, z dużą ilością zdjęć z magazynów czy kadrów filmowych. Kolejne rozdziały to hołd dla poszczególnych ośrodków artystycznych: od znanych na całym świecie Zakładów Porcelany Stołowej „Ćmielów” i zakładów w Chodzieży, przez ośrodki z kręgu słynnej „Cepelii”, po mniejsze zakłady produkujące fajans „Koło” i „Włocławek”. Ostatni rozdział stanowi podsumowanie „czasu odwilży i małej stabilizacji” oraz refleksja nad tym, jak współcześni Polacy odbierają tę ogromną spuściznę.
No własnie – jaki? Czy jest to odbiór pozytywny, przejawiający się dumnym eksponowaniem w domach naczyń i figurek po rodzicach i dziadkach? Nienawiść do wszystkiego, co zostało stworzone w PRL jako reliktu złej epoki, czy zwykła obojętność, nieznajomość historycznej i artystycznej wartości przedmiotów? A może bezrefleksyjne pozbywanie się przedmiotów w duchu popularnego minimalizmu? Oczywiście, nie należy zmuszać nikogo do przechowywania ceramiki, szczególnie tej, która została stworzona dla ozdoby – chociaż ocena estetyki przedmiotu jest, jak wiadomo, subiektywna i mocno zależna od obecnych trendów. Ale warto mieć świadomość wartości i w tym celu zrobić przegląd półek w kuchni, zastaw stołowych w meblościance u babci, bibelotów w jakiejś instytucji kulturalnej – często wystarczy jedynie odwrócić przedmiot i rozpoznać sygnaturę. „Polski new look. Ceramika użytkowa lat 50. i 60.” posłuży w tych poszukiwaniach jako najlepszy przewodnik.
Emilia Kwapniewska
Autorka książki: Barbara Banaś
Tytuł: „Polski new look. Ceramika użytkowa lat 50. i 60.”
Wydawnictwo: Marginesy, Warszawa 2019