Natura wyznaje, że dała ludzkości najczulsze serca, obdarzając nas zdolnością do płaczu. To najlepsza ludzka cecha. [Juwenalis, Satyry, XV 131.]
Pierwszym przymiotem człowieka sprawiedliwego jest nikomu nie szkodzić, chyba gdyby został wyrządzoną sobie krzywdą zaczepiony; drugim używać dóbr wspólnych na wspólne, swoich na własne potrzeby. Żadnej z przyrodzenia nie ma prywatnej własności, ale ona nastała albo przez (…) zajęcie w posiadanie, gdy ludzie przyszli do pustego kraju, albo (…) gdy po wojnie zdobyte grunta dostali, albo za prawnym podziałem, za umową przypadkiem [przez losowanie]. [Cyceron, O powinnościach, I.VII.]
Koniec człowieczeństwa to niezwykle głęboka książka, niosąca bardzo mocny przekaz. O tym jak ludzie zatracają swe człowieczeństwo i o tym, co czynić by zapobiec temu procesowi Lewis wygłosił trzy wykłady: „Ludzie bez torsów”, „Droga” oraz „Koniec człowieczeństwa” w King’s College w Newcastle z roku 1943, które rok później zostały wydane drukiem przez Oxford University Press.
Oba powyższe cytaty pochodzą z dodatku na końcu książki, który C.S. Lewis dołączył, by przedstawić liczne przykłady prawa naturalnego ujęte w źródłach niezależnych od siebie cywilizacyjnie i czasowo. Tematowi natury Lewis poświęcił bardzo dużo miejsca w niniejszej książce, określając ją najważniejszym środowiskiem rozwojowym człowieka. Lewis żyjąc zgodnie z zasadami filozofii Tao odwołuje się do niej niezliczone ilości razy. Taoizm wywodzi się z Chin i głosi, iż siła pobudzająca do wyświadczania dobra tkwi w przyrodzie. Zgodnie z zasadami Tao nie powinno się działać przeciwko naturalnemu porządkowi rzeczy, który panuje w przyrodzie i w społeczeństwie.
Koniec człowieczeństwa to skarbnica zasad i wartości, które każdy człowiek powinien wdrażać w swe życie, by wieść je właściwie i w zgodzie z naturą. Pojawia się zatem ocena zjawisk psychologicznych obejmujących zagadnienia podejmowania wyborów, naturalnych uwarunkowań człowieka do pewnych skłonności, czy też dokonywania szlachetnych czynów. Pojawia się również analiza człowieczych odruchów, a także kwestie wykraczania człowieka poza granice tradycyjnej moralności oraz jego niekończące się pragnienie zdobycia władzy.
Każda władza zdobyta przez człowieka jest równocześnie władzą nad człowiekiem. Każdy krok naprzód czyni go zarówno silniejszym, jak i słabszym. W każdym zwycięstwie jest on nie tylko triumfującym generałem ale także jeńcem prowadzonym w triumfalnych pochodzie.
Swe wywody Lewis rozpoczyna przywołaniem pewnej „Zielonej książeczki” – podręcznika do języka angielskiego napisanego przez nauczycieli umownie nazwanych Gajuszem i Tycjuszem. Za pomocą tej „Zielonej książeczki” Lewis udowadnia w swym pierwszym wykładzie „Ludzie bez torsów”, jak znamienna rolę odgrywają nauczyciele w życiu każdego z nas i jak często ich niekompetencja i złe przygotowanie do nauczania może odcisnąć swe piętno w naszym postrzeganiu świata.
W swym drugim wykładzie nazwanym „Droga” Lewis porusza dyskusję nad instynktem, egoizmem, cnotą, męczeństwem i altruizmem. Podejmuje temat poświęcenia się dla dobra ogółu i rozważa sens bycia jedynym z tych, którzy podejmują to ryzyko.
W trzecim wykładzie „Koniec człowieczeństwa” Lewis poddaje debacie naturalną istotę życia, podbój natury przez człowieka oraz walkę człowieka o władzę. Wszystkie podejmowane przez Lewisa kwestie dają dużo do myślenia i pozostawiają w długich chwilach zadumy.
Natura dotyczy tego, co mieści się w czasie i przestrzeni, w odróżnieniu od tego, co te wymiary częściowo lub całkowicie przekracza. Jest ona światem ilości w odróżnieniu od świata jakości; przedmiotów w odróżnieniu od świadomości; zależności w odróżnieniu od całkowitej lub częściowej autonomii.
Lewis zauważa, iż „człowieczeństwo upada” i trudno będzie zatrzymać ten proces. Pomocą w odratowaniu swej duszy od zagłady, jaką funduje nam współczesny świat, jest zbiór praw, które mają wskazać nam właściwą ścieżkę. I tak mamy tu prawo powszechnej życzliwości, prawo szczególnej życzliwości, obowiązki względem rodziców, starszych i przodków, obowiązki względem dzieci i potomków, prawo sprawiedliwości, prawo szczerości intencji i prawdomówności, prawo miłosierdzia oraz prawo wielkoduszności. Wszystkie te zasady zostały zaczerpnięte z Biblii oraz dzieł wielkich filozofów (Cycerona, Arystotelesa, Seneki, Wergiliusza, Konfucjusza, Homera, Epikteta, Platona czy Hookera).
Bardzo mocno polecam przeczytanie tej książki. Jest trudna i wymagająca, ale przemyślenia i refleksje z niej płynące ubogacają i otwierają oczy. Wdrażając te wszystkie wartości przedstawione przez Lewisa nie tylko mamy szansę zatrzymać proces „końca człowieczeństwa”, a nawet rozpocząć proces jego początku.
Nie można „przejrzeć na wylot” całej rzeczywistości. Jedynym celem, dla którego chcemy przejrzeć coś na wylot, jest zobaczenie czegoś po drugiej stronie. (…) Próba „przejrzenia na wylot” podstawowych zasad nie ma żadnego sensu. Gdybyśmy mogli wszystko przejrzeć na wylot, wszystko byłoby przezroczyste. Jednakże doskonale przezroczysty świat to świat, którego nie widać. „Przejrzeć wszystko na wylot” oznacza nie widzieć nic.
Koniec Człowieczeństwa – C. S. Lewis
Wydawnictwo Esprit
Monika Cholewa